Urlop nad morzem

Żarnowiec - obok Pucka i Helu najstarsza miejscowość

12 czerwiec 2010r.

Żarnowiec obok Pucka i Helu należy do najstarszych i najbardziej znanych oraz najczęściej odwiedzanych miejscowości na omawianym w tej książce terytorium. Należy do niej 45 gospodarstw, a liczy około 625 mieszkańców. Chlubi się najliczniejszym na Ziemi Puckiej i bardzo cennym zespołem zabytków architektury, plastyki i rzemiosła artystycznego. Żarnowiec jest jedną z najstarszych osad pomorskich. Wyrosła ona na terenie zamieszkanym już przed około 25 wiekami przez ludność kultury wschodniopomorskiej, po której pozostały cmentarzyska z grobami skrzynkowymi i popielnicami twarzowymi oraz brązowy skarb, składający się z nagolenników i naszyjnika. Odkryto tutaj 5 stanowisk archeologicznych tego rodzaju. Wieś rozłożyła się na pn.-wsch. krańcu Wysoczyzny Żarnowieckiej, w odległości około 5 km od Bałtyku i 2 km od pn. krańca Jez. Żarnowieckiego. Przez Żarnowiec przechodzi odwieczna droga z Redy i Pucka oraz z Wejherowa na ziemię lęborską. Około 1,5 km na północ od Żarnowca rozciągają się rozległe łąki i mokradła porośnięte krzewami żarnowca i zielskiem, zryte dołami po wybranym torfie, częściowo uzdatnione jako łąki paszowe. Nazwę wsi wywodzi się od żarnowca tj. kamienia w żarnach, a także od występującego nagminnie w tych stronach krzewu o takiej samej nazwie. Kaszubska gadka natomiast wyprowadza to miano od sarny, która napotkawszy zabłąkanego w borze księcia zaprowadziła go do pobliskiej osady. Wdzięczny władca nadał osadzie dzisiejszą nazwę. W formie Sarnouitz występuje ona po raz pierwszy w przekazie z 1220 r., a w 1245 r. jako Sarnowicz. W 1584 r. pojawiła się jako Żamowiecz. Pisane dzieje Żarnowca rozpoczynają się około 1215 r., kiedy książę Subisław (syn Sambora I, fundatora klasztoru oliwskiego) podarował temu klasztorowi m.in. wieś Żarnowiec, co zatwierdził w latach 1224-26 książę Świętopełk II a poświadczyła bulla papieża Innocentego IV z 1245 r. W okresie między 1245 a 1257 r. (najprawdopodobniej w latach 1253-1257) erygowany został przez cystersów oliwskich klasztor cysterek w Żarnowcu. Pierwsza pewna informacja 0 tej fundacji pochodzi z 1257 r. Znajduje się ona w przywileju księcia Świętopełka II, który za zgodą brata Racibora z Białogardy nadał nowemu klasztorowi pobliską wioskę Wierzchucino powiększając pierwotne uposażenie fundacyjne składające się z Żarnowca, Łubkowa oraz z nie istniejących dziś osad Przybrody i Gardlino. Zachowany dokument jest wprawdzie falsyfikatem z końca XIII w. ale sporządzonym na podstawie autentycznego przywileju świętopełko-wego, okazanego 10 II 1979 r. przez zakonnice księciu Mściwujowi II. Wywód powyższy, oparty na najnowszych badaniach jest konieczny ze względu na podawane dotąd niezgodne z prawdą dane o czasie powstania klasztoru żarnowieckiego. Cel fundacji tłumaczony jest przez badaczy motywami natury dewocyjnej, a także rywalizacją cystersów oliwskich z norbertankami żukowskimi, z którymi toczyli wówczas ostry spór o Kępę Oksywską. Zarówno Świętopełk II jak i Mściwuj II wsparli tę fundację darowiznami i przywilejami. Prócz Wierzchucina uzyskały cysterki regale rybołówcze 1 górnicze na kruszce i sól (te ostatnie bezużyteczne), młyńskie oraz karczemne. Otrzymały też immunitet ekonomiczny zwalniający poddanych klasztoru cysterek od wszelkich danin i posług na rzecz księcia. Formułę tę zawiera m.in. zachowany do dziś generalny przywilej księcia Mściwuja II z 1279 r. Książę przyznał też klasztorowi immunitet sądowy odnoszący się do całego posiadanego obszaru ziemskiego. Nadto uzyskały cysterki prawo pobierania dziesięciny, ale za zgodą biskupa włocławskiego Alberta, któremu musiały w zamian płacić rocznie 6 grzywien. Książę zwolnił klasztor od opłacania cła za towary wywożone i przywożone. Do posiadłości terytorialnych cysterek należała początkowo pn.-wsch. część Jez. Żarnowieckiego wraz z końcowym odcinkiem Piaśnicy. Być może, iż pierwotnie było to tylko prawo połowu ryb w tym akwenie. Jednak już w 1283 r. były właścicielkami całego jeziora, co wynika z dokumentu Mściwuja II wystawionego w tym roku i zatwierdzającego wszystkie posiadłości klasztoru. Pozyskanie jeziora (niezwykle ważne pod względem ekonomicznym) wiązało się z wejściem w posiadanie wsi Kartoszyno (patrz hasło). Ofiarował ją klasztorowi wojewoda białogardzki Dobigniew, jako wiano córki Dobiesławy wstępującego do zgromadzenia cysterek. Książę Mściwuj II zatwierdził w 1284 r. tędarowiznę. Do nabytków klasztoru z tego okresu należały wsie Odargowo i Karlikowo uzyskane w 1279 r. oraz Świecino wraz z młynem Sapała należące do cysterek od 1281 r. Dalsze pomnożenie majętności klasztornych nastąpiło w czasach panowania krzyżackiego. W latach 1310-14 zakupiły cysterki wieś Sobieńczyce, a w 1375 r. Nadole. Dzięki temu Jez. Żarnowieckie znalazło się w obrębie posiadłości ziemskich klasztoru. Cennym nabytkiem była bogata i rozległa wieś Sławoszyno, zakupiona podobnie jak Nadole od rodziny Kunostowiczów. W Żarnowcu zakonnice miały folwark, obsługiwany przez poddanych chłopów i konwersów. Tych ostatnich przysyłał klasztor oliwski na stanowiska zarządców dóbr klasztornych lub do pełnienia funkcji rzemieślniczych. Prócz żarnowieckiego posiadał klasztor folwarki w Świecinie i Wierzchucinie. Z 9 wsi klasztornych tylko Sławoszyno, Sobieńczyce i Wierzchucino uzyskały prawo chełmińskie. Większość pozostała przy mniej korzystnym dla chłopów prawie polskim. Rozwijający się liczebnie konwent składał się w XIV i XV w. z ponad 30 sióstr, w czasach krzyżackich przeważnie niemieckiego pochodzenia. Mimo to podczas wojny 13-letniej klasztor opowiedział się, w ślad za Gdańskiem, przy Polsce. Ogromne zmiany nastąpiły w klasztorze w XVI w. Nie ominął go bowiem napór „nowinek" religijnych. W zgromadzeniu doszło do fermentu, nastąpiło rozluźnienie dyscypliny i zerwanie z surowością życia dyktowaną przez regułę zakonną. Niektóre mniszki opuściły klasztor i przeszły na protestantyzm. Ostatecznie pozostały w Żarnowcu jedynie 3 siostry - Katarzyna Podkomorz-Puttkammer, Urszula Adlers i Elżbieta Mitzen, która także przeszła na luteranizm i ogołociwszy skarbiec z najcenniejszych kosztowności wyjechała z Gdańska. Po tych wydarzeniach przejęły w 1589 r. klasztor w Żarnowcu benedyktynki z Chełmna. Obowiązki przełożonej objęła Zofia Klińska ze znanego rodu pomorskiego. Próby buntu dwu pozostałych cysterek zakończyły się przeniesieniem ich przez biskupa Rozrażewskiego do innych klasztorów. Przeoryszą została przysłana z Chełmna Barbara Małowieska, Od 1617 r. władzę w klasztorze sprawowała ksieni, który to urząd równoważny był z władzą opata w klasztorach męskich. Benedyktynki zaprowadziły porządek w zdewastowanych majątkach klasztornych. Po wyniszczających wojnach szwedzkich nastał okres rozwoju gospodarczego klasztoru i w ślad za tym prace konserwatorskie i wyposażanie kościoła w sprzęt i dzieła sztuki. Nadto otwarły zakonnice szkołę dla dziewcząt, w której prócz normalnej nauki nakreślonej programem szkół klasztornych uczyły tajników artystycznego haftu, z którego słynął w XVII i XVIII w. konwent żarnowiecki. Dzieła powstałe wówczas zobaczyć można w miejscowym skarbcu. Zgromadzenie benedyktynek składało się niemal wyłącznie z Polek, po większej części Pomorzanek. W ślad za zagarnięciem przez Prusy w 1772 r. Pomorza Gdańskiego poszła konfiskata wszystkich majątków klasztornych. Zakonnicom pozostawiono jedynie miejscowy folwark ale jako dzierżawę, słono opłacaną grabieżcy. W 1810 r. wyszło zarządzenie zabraniające przyjmowania do klasztoru nowicjuszek, a w 1834 r. nastąpiło rozwiązanie konwentu. Pozostałe przy życiu siostry bądź opuściły zabór pruski by poszukać miejsc w innych klasztorach bądź pozostały na miejscu z perspektywą wegetacji za skromne uposażenie. Ostatnia z nich zmarła w 1866 r. Po kasacji klasztoru budynki przejęła parafia, a gotycki Dom Kapelanów zagarnął dzierżawca z ramienia władz pruskich, administrujący skonfiskowane dobra benedyktyńskie. Niektóre obiekty przebudowano, inne rozebrano. Przed konfiskatą klasztoru mieszkało w nim 33 siostry, 9 kobiet służebnych i 2 parobków. Obsługę duchowną tego zespołu oraz ludności wsi pełniło 2 księży. We wsi mieszkał w tym czasie nadsołtys, karczmarz, młynarz, 4 gburów, 10 dzierżawców zagród, 4 ogrodników klasztornych, 2 chałupnicy, 3 wyrobnicy, 4 muzykantów, krawiec, szewc, szklarz, stolarz, garncarz, cieśla, murarz, 2 rybacy i młocarz. Kasata dóbr klasztornych okazała się korzystną dla wsi. Dotychczasowi poddani uzyskali na własność obrabiane przez nich gospodarstwa. Do połowy XIX w. podwoiła się liczba zagród chłopskich i liczba mieszkańców. W 1822 r. wzniesiono szkołę, której budynek istnieje do dzisiaj. Żarnowiec podporządkowano władzom powiatowym wejherow-skim a od 1887 r. puckim. Przez wieś poprowadzono utwardzoną drogę, a w 1895 r. otwarto w Żarnowcu pocztę. Dzięki działalności Antoniego Abrahama (patrz hasło) nastąpiło pod koniec XIX w. ożywienie narodowo-polityczne i podjęto walkę z władzami i szkołą pruską, usiłującymi zgermanizować ludność. Założone przez Abrahama Towarzystwo Ludowe „Jedność" należało do szczególnie żywotnych i wielce przyczyniło się do wyboru polskich posłów do sejmu pruskiego. W 1920 r. Żarnowiec znalazł się pod rządami polskimi, ale w bardzo niespokojnym, przygranicznym pasie. Ustanowiono tutaj posterunek straży celnej i służbę graniczną. Ze strony niemieckiej prowadzone były na tym odcinku różnorodne akcje szpiegowskie i propagandowe, którym przeciwstawiano się z największą gorliwością. Za wierność Polsce i opowiadaniu się za nią, a przeciwstawianie wrogowi wielu okolicznych działaczy zginęło w okresie okupacji hitlerowskiej. Zamordowano w Piaśnicy Jana Dominika, Leona Kossa, Tadeusza Szczerbowskiego i ks. Kalinowskiego. W obozie koncentracyjnym zginął Jakub Budnik, życiem zapłacili za swoją wierną służbę celnicy Jan Lepiocha, Bolesław Pławski i inni. Żarnowiec odwiedzany był przed wojną przez letników, a przede wszystkim przez turystów żądnych poznania przygranicznej, bogatej w zabytki miejscowości i pragnących przeprawić się łodzią na drugą stronę jeziora do Nadola. Po wyzwoleniu w 1945 r. ożył klasztor benedyktynek, do którego przybył repatriowany z Wilna konwent tego zgromadzenia. Duże zmiany nastąpiły we wsi, która uzyskała w 1968 r. nowy budynek szkolny, a następnie pocztowy. Otwarto także klub „Ruch", salę kinową oraz bibliotekę. Prognoza dalszych zmian i rozwoju wsi wynika z budowy elektrowni jądrowej w pobliskim Kartoszynie. W ślad za tym spodziewać się można zwiększenia liczby turystów żądnych bliższego poznania nowoczesnego, pierwszego w naszym kraju zakładu energetycznego. tani wypoczynek, tani urlop, zdrowie

Puck, Żarnowieckie, jeziora, historia, jeziora, nad morzem, Kaszuby, Żarnowiec